Eşeysiz Üreme
Ana canlının döllenme olmadan kendine benzer yeni bireyler oluşturmasına EŞEYSİZ ÜREME adı verilir. Eşeysiz üremenin temeli mitoz bölünmeye dayandığı için oluşan yeni bireylerin genetik yapısı ata canlının genetik yapısıyla aynıdır.Yani kalıtsal değişiklik görülmez.
Kalıtsal değişiklik canlının ortam şartlarına uyumunu artırdığı için eşeysiz üreyen bazı canlılarda eşeyli üreme de görülür.
Eşeysiz üreme görülen canlılar:
1.Bakteriler
2.Arkeler
3.Mantarlar
4.Bazı bitkiler
5.Sünger ve sölenterler gibi omurgasızlar
Eşeysiz üreme çeşitleri;
1.Bölünerek
2.Tomurcuklanma
3.Sporla üreme
4.Vejetatif üreme
5.Rejenerasyon
BÖLÜNEREK ÜREME
Bakterilerde,arkelerde temeli mitoz bölünmeye dayanmayan bölünerek üreme, protistalarda ise temeli mitoz bölünmeye dayanan bölünerek üreme görülür.
Temeli mitoz bölünmeye dayandığından dolayı hücre belli bir büüyüklüğe eriştiğinde bölünme gerçekleşir.Bölünmenin başlangıç yerleri canlılarda farklılık gösterebilir.Örneğin;
Amipte her yönde, paramesyumda enine, öglenada boyuna bölünme gerçekleşir.
*En hızlı üreme şekli bölünerek üremedir.
Paramesyumda enine bölünme Amipte yönü belli olmayan bölünme Öglenada boyuna bölünme
TOMURCUKLANARAK ÜREME
Ana canlı üzerinde temeli mitoz bölünmeye dayanan tomurcuk şeklinde çıkıntı oluşur.Bu çıkıntı olgunlaşıp ana canlıdan ayrılır veya ana canlıdan ayrılmayarak koloni oluşturur.
Bira mayası, hidra ve mercanlarda görülür.
Hidrada tomurcuklanma Bira mayasında tomurcuklanma
Tomurcuklanarak oluşan bireyler zemine bağlı yaşarsa POLİP, serbest halde yaşarsa MEDÜZ adı verilir.Deniz anaları medüzlere en iyi örnektir.
SPORLA ÜREME
Sporla üreme spor adı verilen hücrelerle gerçekleşir. Sporlar olumsuz ortam şartlarına dayanıklı hücrelerdir. Uygun ortamlarda çimlenir ve yeni canlıyı oluşturur.
Sporla üreme plazmodyum,mantarlar,kara yosunları,eğrelti otu ve bazı omurgasızlarda görülür.
Spor hücreleri eşeyli ve eşeysiz üreme sonucu oluşabilir.
***Canlı 2n kromozomlu diploit bir canlıysa spor hücresi mayoz bölünmeyle oluşur.Canlı n kromozomlu haploid bir canlıysa spor hücresi mitoz bölünme ile oluşur.
Sporla üreyen canlılarda eşeyli ve eşeysiz üremenin birbirini takip etmesi olayına METAGENEZ(DÖL DEĞİŞİMİ) adı verilir.
Karayosunu damarsız tohumsuz bir bitkidir.Kara yosununda döl değişimi;
-Spor keselerinde mayoz bölünme sonucu (n) kromozomlu sporlar oluşur.
-Sporların çimlenmesiyle gametofitler(n) oluşur.
-Erkek gametofitten mitoz bölünme sonucu sperm(n) oluşur.
-Dişi gametofitten mitoz bölünme sonucu yumurta(n) oluşur.
-Sperm ve yumurtanın döllenmesi sonucu zigot (2n) oluşur.
-Zigotun gelişmesiyle sporofit (2n) oluşur.Sporofitin uç kısımlarında spor keseleri bulunur.
Karayosununda döl değişimi
Eğrelti otu damarlı tohumsuz bir bitkidir.Eğrelti otunda döl değişimi;
-Sporofit üzerinde bulunan spor keselerinde mayoz bölünme sonucu (n)kromozomlu sporlar oluşur.
-Sporların çimlenmesiyle gametofitler oluşur.Gametofitler üzerinde rizoitler gelişir.(Eşeysiz üreme)
-Gametofitin üzerinde hem erkek üreme organı hem de dişi üreme organı bulunur.
-Mitoz bölünme sonucu dişi üreme organından yumurta, erkek üreme organından sperm oluşur.
-Spermin yumurtayı döllemesi sonucu (2n) kromozomlu zigot oluşur.(Eşeyli üreme)
-Dişi üreme organı içindeki zigot mitoz bölünme geçirerek yeni sporofit oluşur.Gametofit üzerindeki sporofit gelişirken gametofit küçülür.
NOT:Karayosunu yaşam döngüsünde gametofit (n), eğrelti otu yaşam döngüsünde sporofit (2n) bitki hakimdir.Diğer bir ifadeyle karayosununda haploid evre , eğrelti otunda diploid evre daha uzun sürer.
PARTENOGENEZ
Döllenmemiş yumurta hücresinden yeni bireylerin meydana gelmesidir.
Arılarda,karıncalarda,yaprak bitlerinde,su pirelerinde,bazı kelebeklerde,bazı balıklarda,kurbağalarda,sürüngenlerde ve bazı kuşlarda görülebilir.
Arılarda;
Kraliçe arı erkek arı ile çiftleştiğinde erkek arılardan aldığı spermleri bir kesede depolar.Bu kese bir kas kapağı ile çevrilidir.
Kraliçe arı yumurtladığında bu kapağı açarsa;
spermler yumurta ile döllenir. Döllenmiş yumurtadan gelişen larvalar arı sütü ile beslenirse kraliçe arı, polen ile beslenirse işçi arılar oluşur.
Kraliçe arı yumurtladığında bu kapağı açmazsa;
spermler çkamadığı için döllenme olmaz.Döllenmemiş yumurtadan erkek arılar(n) oluşur.(Partenogenez)
Partenogenezde döllenme olmadığı için bu üremeye eşeyli üreme denemez.
REJENERASYON
Bazı canlılarda kopan vücut parçalarından yeni bireyler oluşur.(Eşeysiz üreme)
Bazı canlılar da vücutlarında zarar gören kısımlarını onarır.
Buna rejenerasyon adı verilir.
Canlılarda gelişmişlik düzeyi arttıkça rejenerasyon yeteneği azalır.
Rejenerasyon bazı canlılarda üremeye neden olurken bazı canlılarda da yenilenmeye neden olur.
Planaryada ve deniz yıldızında vücuttan kopan parçalardan yeni bireyler oluşur.
Yengeçte kopan çene,semenderde kopan bacak ve kertenkelede kopan kuyruk tekrar yenilenebilir.Fakat kopan organlardan yeni birey oluşmaz.
Gelişmiş omurgalılarda ve insanda vücutta yaralanma olduğunda onarım gerçekleşir.Herhengi bir organ kopsa yenilenemez.
VEJETATİF ÜREME
Ana bitkiden ayrılan bir doku parçasının veya tomurcuğun gelişmesiyle yeni bireyler oluşur.(Eşeysiz üreme)
Sürünücü gövde,yumru gövde ve rizom gövde üzerinde büyüme dokuları vardır.Buralardan yeni bireyler meydana gelir.
Zencefil ve zambakta rizom gövdeden,çilekte sürünücü gövdeden yeni bireyler oluşur.
Tarımda bu üreme şeklinden yararlanılır.Özellikle muz ,çekirdeksiz üzüm ve söğüt gibi bitkiler bu yolla üretilir.Patates, yer elması bu şekilde üretilir.
Bahçecilik sektöründeçelikle üremeile birçok bitki yetiştirilir.Örneğin cam güzeli begonya bu yolla üretilir.Erik,elma,ayva ve asma da bu yolla üretilir.
Aşılamavedaldırmada vejetatif üremenin bir çeşididir.
