Hücre ve Organelleri

ZARSIZ ORGANELLER

1)RİBOZOM

  Hücrede bulunan en küçük organeldir.

  Prokaryot  ve ökaryot hücre yapısında bulunur.

   Ribozomal RNA ve proteinlerden oluşan zarsız bir organeldir (nükleoprotein yapı).

   İki alt birimden oluşan ribozomlar hücrede protein sentezinin gerçekleştiği organellerdir.

   Protein sentezinin fazla olduğu pankreas hücrelerinde bol miktarda ribozom bulunur( Bu hücrelerde aynı zamanda belirgin şekilde çekirdekçik bulunur).

   Ribozomlar sitoplazmada serbest olarak bulunduğu gibi endoplazmik retikulum ve çekirdek zarı üzerinde de bulunur. Aynı zamanda kloroplast ve mitokondri içerisinde de bulunurlar.

    Serbest ribozomlarda üretilen proteinler enzim yapısına katılırken ER.’a ve çekirdek zarına bağlı ribozomlarda üretilen proteinler zarların bileşiğine katılır yada salgı olarak hücre dışına gönderilir.

   Çok sayıda ribozomun yan yana gelmesiyle poliribozomlar (polizom) oluşur. Polizomlar, aynı çeşitten çok fazla miktarda protein ihtiyacında görev yaparlar.

2)SENTROZOM

v    Hayvan hücrelerinde ve ilkel yapılı bitki hücrelerinde bulunur, gelişmiş yapılı bitki hücrelerinde ,olgun alyuvar, sinir ve yumurta hücrelerinde bulunmaz.

v    Hücre çekirdeğine yakın bir yerde bulunan zarsız bir organeldir.

v    2 adet sentriolden oluşur.Her bir sentriol bir daire etrafında bulunan 9 adet 3’erli mikrotübüllerden meydana gelir.Sentrioller birbirlerine dik bir şeklide durur.

v    Hücre bölünmesi öncesinde sentrioller kendilerini eşleyerek iki katına çıkar ve zıt kutuplara çekilirler.Sentrioller çevresinden mikrotübül yapılı iğ iplikleri meydana gelir ve kromozomlar bu iğ ipliklerine tutunarak kutuplara çekilir.

v    Sentrozom hücre bölünmesinde , sil ve kamçı oluşumunda ve sperm hücrelerinin kuyruk oluşumunda görev yaparlar.

TEK ZARLI ORGANELLER

1)ENDOPLAZMİK RETİKULUM (E.R.)

v      Latincede endoplazmik “sitoplazma içerisinde”, retikulum ise “küçük  ağ” demektir.

v     Ökaryotik hücrelerde hücredeki toplam zarsı yapının yarıdan fazlasını ER. oluşturur.

v     Zarsı ağ yapıdaki tüpçük ve keseciklerden oluşur.

v     ER iç kısmına sisterne (sıvı deposu) adı verilir. 

v     Hücre zarının yapısına benzer ama hücre zarına  göre daha incedir.

v     Endoplazmik retikulum üzerinde ribozom bulunup bulunmamasına göre  2 ‘ye ayrılır.

   1.Granüllü Endoplazmik Retikulum (GER):

v      Protein sentezinin  fazla olduğu hücrelerde bol bulunur. Proteinler özellikle GER’de zarsı yapılara katılan glikoprotein olarak sentezlenir. Salgı proteinleri vesiküller içerisinde endoplazmik retikulumu terk eder.

v      GER aynı zamanda protein ve fosfolipit ekleyerek zarı büyütür.

 2.Granülsüz (Düz) Endoplazmik Retikulum (DER):

v      Lipid sentezi, karbonhidrat metabolizmasında görev alırlar.

v      DER’de bulunan enzimler yağ, fosfolipid,steroid gibi moleküllerin sentezinde görev alırlar.

v      Karaciğer hücrelerinde zehirin etkisizleşmesinde görev alır.

v      Kas hücrelerinde Ca depolama ile kasılmada görev alır.

Görevi;

Sitoplazma ile hücreye desteklik sağlar.

Hücre içinde madde taşınmasında görev alır.

Bazı maddelerin depo yeridir.

Çekirdek zarının oluşumunda görev alır.

Hücrede asidik veya bazik tepkimelerin birbirinden etkilenmeden gerçekleşmesini sağlar.

2)GOLGİ AYGITI

v     Salgı için özelleşmiş hücrelerde bol miktarda bulunur.

v     ER işlevini devam ettirir.

v     Yassılaşmış zarsı   keseciklerden oluşur ve bu keseler üst üste dizilmşitir.

v     Golgiden ayrılan vesiküller diğer organellere madde taşır.

v     ER’den gelen moleküller golgiden çıkarken değişikliğe uğramış olur.

v     Birçok polisakkarit golgide üretilir.

v     Glikoprotein, lipoprotein, bileşik enzimler burada üretilir.

NOT: Yeni yapılan araştırmalara göre selüloz üretimi golgide gerçekleşmez.

3)LİZOZOM

v     Hidrolitik (sindirim) enzimleri içeren kese şeklinde organellerdir.

v     Lizozomlar içerisinde bulunan enzimler ribozomlar tarafından üretilir.

v     Lizozom tarafından sindirilen makromoleküller proteinler,yağlar, polisakkaritler ve nükleik asitlerdir.

v     Lizozom zarı ER ve golgi zarlarından meydana gelir.

v     Protistaların fagositozla hücre içine aldıkları küçük organizmalar ve besinler lizozom ile parçalanır.

v     Hücre içindeki organeller ve yapılar lizozom ile parçalanır ve yenileri oluşur.

(Karaciğer hücrelerinin yapısındaki makromeleküller her hafta yenilenir.)

v     Lizozom zarını yırtılmasıyla sitoplazmaya geçen enzimler organellerin parçalanmasına ve hücrenin ölümüne neden olur(OTOLİZ).  Örneğin kurbağa yavrularının kuyruğunun kopması, embriyo dönemindeki insanlarda parmak oluşumu bu sayede gerçekleşir.

4)KOFULLAR (VAKUOLLER)

v     Tek zarlı veziküllere benzeyen organellerdir.

v     İçerisinde koful özsuyu bulunur.

v     İşlev bakımından farklı çeşitlerde kofullar bulunur.

               Besin kofulu: Endositozla hücre içine alınan besinlerin bulunduğu kofuldur.

               Sindirim kofulu: Lizozomlar ile kofulların birleşimi ile oluşan ve besin sindiriminin       gerçekleştiği kofuldur.

               Boşaltım kofulu: Sindirime uğrayan besinlerin sitoplazmaya geçtikten sonra artıkların kaldığı kofuldur.

                Kontraktil koful: Tatlı sularda yaşayan bir hücrelilerde fazla suyun ve artıkların atıldığı kofuldur.

v     Bitki hücrelerinde merkezi koful bulunur. Merkezi koful küçük kofulların birleşmesiyle oluşmuştur.

v     Küçük kofullar ER ve golgi tarafından oluşur.

v     Merkezi kofulda organik ve inorganik moleküller depolanabilir. Aynı zamanda hücreye renk veren pigmentlerde içerir(mavi-mor renk).

v     Kofullar hayvan hücrelerinde yok denecek kadar küçüktür.

ÇİFT ZARLI ORGANELLER

1)MİTOKONDRİ

v     Hücre solunumunun gerçekleştiği organeldir.

v     Ökaryot hücrelerde (protista, mantar,bitki,hayvan,insan) bulunur.

v     Mitokondri sayısı hücrelere göre farklılık ögsterir.

v     Çİft zarlı organeldir.Dış zar düz iç zar ise kıvrımlıdır.kıvrımlara krista adı verilir.

v     Mitokodri içerisindeki sıvı kısma matriksadı verilir.Matrikste Mitokondri DNA’sı, ribozom ve enzimler bulunur.

v     İç zar üzerinde solunum proteinleri ve ATP sentezleyen enzimler bulunur.Kıvrım ne kadar artarsa protein ve enzim miktarı artar ve enerji artışı görülür.

2)PLASTİDLER

KLOROPLAST

v     Fotosentezin gerçekleştiği organeldir.

v     Çift zarlı organeldir. İç ve dış zar düzdür.

v     Kloroplast içerisinde tilakoid zar sistemi bulunur.Zar sistemi üst üste para dizilimi şeklindedir.Her bir kata granum hepsine birden grana adı verilir.

v     Klorolast sıvısına stroma adı verilir.Stroma içerisinde kloroplast DNA’sı, ribozom ve enzimler bulunur.

v     Tilakoid zar sisteminde klorofil pigmentleri bulunur. Bitkiye yeşil renk verir.Fotosentez olayında görev alırlar.

KROMOPLAST

v     Yapısında renk pigmentleri bulunur. Sarı ,turuncu ve kırmızı rengi verir.

                Ksantofil……………sarı……………limon,muz

                Karoten ………..….turuncu………..havuç,portakal

                Likopen……………..kırmızı……………domates,kiraz

LÖKOPLAST

v     Renksizdir,pigment içermez.

v     Nişasta, yağ ve protein depolar.

NOT:Plastitler birbirine dönüşme özelliğine sahiptir.

HÜCRE İSKELETİ

Elektron mikroskobunun ilerlemesiyle sitoplazma içerisinde uzanan lifli ağ yapısında hücre iskeleti ortaya çıkarıldı. Hücre iskeleti hücre içindeki yapı ve organizasyonda önemli görevleri olduğu anlaşıldı.

v    Hücre iskeleti hücreyi mekanik olarak destekler.

v    Hücre biçiminin korunmasında yardımcı olur(Özellikle hücre duvarı olmayan hücrelerde).

v    Birçok organelin ve enzimin sitoplazmada yerinde durmasına yardım eder.

v    Hücre hareketlerinde görev alır.

v    Fagositoz olayında görev alır.

v    Hücrelerdeki sitoplazmik akımın oluşumunda rol oynar.

v    Hücre iskeleti 3 tip liften oluşur. Kalınlığına göre sıralanışı şöyledir;

              -mikrotübül

              -ara filament

             -mikrofilament

Mikrotübüller:

v     Sert, içi boş çubuk şekilli tubulin proteinlerinden oluşur.

v     Hücre şeklinin belirlenmesinde, organellerin yer değiştirmesinde ve hücre bölünmesi sırasında kromozomların yer değiştirmesinde görev alırlar.

NOT: Ökaryot hücreli canlılarda sil ve kamçılar mikrotübül yapılıdır.Prokaryotlarda sil ve kamçılar mikrotübül yapılı değildir.

Arafilament:

v    Mikrotübüle göre az  mikrofilamente göre fazla kalınlıkta olup  keratin proteinlerinden oluşur.

v    Orijinal şekilleri bozulmaz kararlı yapılıdırlar.

v    Çekirdeğin yerinin sabitlenmesinde, hücre içinin sabitlenmesinde, hücre biçiminin  korunmasında rol oynar.

Mikrofilament:

v     Aktin proteinlerinden oluşur.

v     Mikrofilamentler birbirine sarılmış şekilli 2  zincirden oluşur.

v     Mirovillusların merkezi yapısını oluşturur.

v     Sitoplazmanın dış tabakasına iç kısmına göre yarı-katı bir kıvam oluşmasını sağlar.

v     Kas hücrelerinde miyozin ile birlikte kasılmayı sağlar.

v     Amipin hareketinde görev alır, hayvan hücrelerinin bölünürken boğumlanmasını sağlar.